Saunders (Sanders) Józef (1773–1845), grafik, profesor Uniwersytetu Wileńskiego. S. był Anglikiem, ur. w Londynie, i tam uczył się rytownictwa.
Od r. 1794 lub 1796 S. pracował w Petersburgu, od r. 1799 – jako nadworny artysta cesarski w Ermitażu w stopniu «historycznego sztycharza». Dn. 18 VIII 1800 dostał tytuł akademika petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych za miedzioryty Poranek holenderski wg F. Mierisa i Caritas romana wg G. Reniego. W t. r. został wybrany na członka akademii sztuki w Sztokholmie. W Petersburgu miał własną szkołę. Cieszył się dobrą opinią jako sztycharz portretów i winiet do wydawnictw. Znane są jego prace ilustratorskie do zbiorów wierszy G. Dierżawina (1804), V. Kapnista (1806), A. Buniny (1809–12). W r. 1805 rytował herby (miał wtedy siedmiu uczniów pomocników). Dla wydanego przez Franciszka Łabęckiego opisu zbiorów Ermitażu („Galerie de l’Hermitage…”, St. Pet. 1805–9 I–II) zrobił 48 rycin z obrazów znajdujących się w galerii (podpisywał się na nich Sanders). Między nimi była Madonna della misericordia wg Fra Bartolomeo, uważana za najpiękniejszą pracę S-a, Golibroda wg G. Schalkena.
W r. 1810 z inicjatywy Adama J. Czartoryskiego S. został powołany na profesora sztycharstwa w Uniw. Wil.; do Wilna przybył 19 VI t. r. Do r. 1818 wykładał (po francusku) sztycharstwo i historię sztuk pięknych oraz literaturę angielską. Do jego uczniów należeli m.in. Michał Podoliński i Gottlieb Kisling.
S. był głównym inicjatorem różnych poczynań i planów reformy katedr sztuk pięknych na Uniw. Wil. Skutkiem jego starań sztycharstwo w tych latach uzyskało status kursu głównego. W r. 1811 wg jego projektu (opracowanego na podstawie wcześniejszego projektu Jana Rustema) została zorganizowana szkoła rysunkowa. Przygotowywał projekty reform szkoły rytowniczej, którą prowadził, oraz rozmaite plany rozwinięcia katedr sztuk pięknych osobno w Akademię. Podkreślał ważność grafiki jako najbardziej «społecznej» ze wszystkich sztuk. Już w r. 1810 jego staraniem uzyskano fundusz na wsparcie trzech uczniów sztycharstwa (po 50 rbs rocznie). S. był też inicjatorem organizowania wystaw prac uczniów (od r. 1812). Zwracał uwagę na potrzebę badania krajowej sztuki oraz konieczność ochrony zabytków sztuki w Wilnie.
W czasie pobytu w Wilnie S. rytował niewiele. Do jego prac z tego okresu należą: Minerwa wieńcząca biust Jana Zamoyskiego (1812, wg J. Damela), portrety: Jana Rustema (wg autoportretu artysty), prof. Jana Fryderyka Niszkowskiego (1818, wg Rustema) oraz winiety i ilustracje książkowe (np. do „Baśni z tysiąca i jednej nocy”). S. również kopiował i konserwował obrazy. W „Dzienniku Wileńskim” ogłosił Wiadomość o życiu i dziełach Szymona Czechowicza (1815 nr 12). Należał do redakcji „Pamiętnika Magnetycznego”, w którym opublikował artykuł: O wpływie i użytku sztuk naśladowczych (1816). Pisał wiersze po angielsku, niektóre z nich w oryginale, z tłumaczeniem na język polski drukował „Dziennik Wileński” (1815, 1816). Był członkiem loży wolnomularskiej «Gorliwy Litwin» (proponowany 24 XI 1816, był nim jeszcze w r. 1821). Należał do Tow. Biblijnego (założonego w r. 1817). Przy jego pomocy wydał Nowy Testament, proponując władzom Uniwersytetu rozsyłanie jego egzemplarzy do wszystkich szkół okręgu wileńskiego, co mimo sprzeciwu wydz. teologicznego zostało zrealizowane.
Jesienią 1818 S. uzyskał zgodę Uniw. Wil. na roczny wyjazd do Włoch dla poratowania zdrowia i uzyskał paszport dla siebie i swego służącego Antoniego Pileckiego. Mieszkał we Florencji i Pizie, okresy letnie spędzając na wsi koło Florencji u rodziny Michała Kleofasa Ogińskiego. Przebywając we Włoszech nie zrywał związków z Uniwersytetem. W r. 1821 przeszedł na emeryturę z tytułem profesora zasłużonego. W r. 1822 wysyłał do Wilna książki i inne pomoce dla gabinetu graficznego. Z okresu włoskiego znane są sztychowane przez S-a portrety: A. Canovy (wg F. X. Fabre’a, 1820), B. Thorvaldsena (wg V. Camucciniego, 1823) i V. Alfieriego (wg F. X. Fabre’a).
Jakiś czas (do r. 1824) S. mieszkał w Odessie, potem znów we Florencji. Na wiadomość o śmierci swego syna powrócił do Wilna w r. 1839, potem jakiś czas mieszkał w Odessie, a następnie w Krzemieńcu na Wołyniu, gdzie zmarł 1 I 1845.
Był S. ożeniony z Antoniną Zofią, córką Jana Jakuba Reichela (zob.), z którą miał syna Wilhelma Andrzeja (ur. 24 VII 1794 w Londynie – zm. 10 VIII 1839 w Wilnie), radcę stanu, i córki: Antoninę (ur. 1808) i Julię (ur. 1809).
Prace S-a znajdują się w Muz. Narodowym w Warszawie (m.in. rysunki: Portret Stanisława Augusta w zbroi i Matka Boska z Dzieciątkiem i św. Dominikiem ).
Portret S-a przez Jana Rustema (w r. 1934 był własnością Zygmunta Jundziłła w Wilnie); Portret przez Wincentego Smokowskiego (gips, relief) w Muz. Sztuki w Wilnie, reprod. w: Vilniaus universitetas dailėje, Vil. 1986 s. 138; – Enc. Org.; Enciklopedičeskij slovar’, S. Pet. 1900 XXVIIIa; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wik; Rastawiecki, Słown. rytowników; Rovinskij D. A., Podrobnyj slovar’ russkich graverov XVI–XIX v., Pet. 1895 s. 578–86; Russkij biografičeskij slovar’, Pet. 1904 XVIII 208; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler (Z. Batowski); Kondakov S. N., Spisok russkich chudožnikov…, Pet. II 438; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Małachowicz E., Cmentarz na Rossie w Wilnie, Wr. 1993 (dotyczy syna S-a); Kraszewski, Catalogue d’une Collection; Vilniaus universitetas Lietuvos dailėje. Katalogas. LDM, Wil. 1979; – Adomnis T., Dailės mokymas senajame Vilniaus universitete, „Menotyra” 1978 nr 8; Bartnicka K., Polskie szkolnictwo artystyczne na przełomie XVIII i XIX w., Wr. 1971; Bieliński, Uniw. Wil.; Federowski M., Zbiory graficzne Dominika Wittke-Jeżewskiego, W. 1913; Galaunė P., Lietuvos grafika XVI–XIX a, w: Iš lietuvių kultūros istorijos, Vil. 1961 HI 278–80; tenże, Vilniaus meno mokykla, Kaunas 1928; Hist. sztuki pol., III (S. Sawicka, Grafika); Hoppen J., Szkoła sztycharstwa w dawnym Uniw. Wil., „Słowo” 1933 nr 57; Janowski L., O pismach literackich Jundziłła, „Roczn. Tow. Przyjaciół Nauk w Wil.” T. 3: 1909 s. 50–1; Kurczewski J., Kościół zamkowy…, Wil. 1908–10 III 434; Małachowski-Łempicki S., Wolnomularstwo na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego 1776–1822, Wil. 1930 s. 17, 91, 93; Svirida M., Pol’skaja chudožestvennaja žizn’, Moskva 1978; Tyszkiewicz K., Pomniki rytownictwa krajowego, Wil. 1858 I; – Frank J., Pamiętniki, Wil. 1913 II 160, III 63; Kraszewski J. I., Wilno, Wil. 1840 II 354; Lipski J., Archiwum Kuratorii Wileńskiej X. Ad. Czartoryskiego, Kr. 1926; Sawicka S., Słownik rytowników polskich, rękopis w Bibliothèque Nationale w Paryżu, „Biul. Hist. Sztuki” R. 3; 1934/35 s. 129; – „Dzien. Wil.” T. 2: 1815 s. 585–6, 624–40, T. 3: 1816 s. 188–9; „Pam. Magnetyczny” (Wil.) T. 1: 1816 s. 187, 293, 378; – Arch. PAN: Mater. Z. Batowskiego, sygn. III-2 q.2; B. Czart.: sygn. nr 5466; B. Jag.: sygn. nr 976/II; B. Narod.: Dział rękopisów, sygn. II 10648/1; IS PAN: Batowski Z., Malarstwo wileńskie (rkp.), inw. nr 52, 85, 125, Mater. do Słown. Artystów; Lietuvos centrinis valstybinis istorijos archyvas w Wil.: F 721 op. 1, 2, F 567 op. 2, F 1135 op. 18 d. 9, 1.320; Lietuvos Mokslu Akademijos Centrines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 151–592, F 9–959, 1. 12v; Vilniaus Universiteto Mokslines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 2 (dokumenty Uniw. Wil.), F 47–A 747, 1.4.
Ruta Janonienė